Lo territori de la lenga secreta

Clicar aquí per poder llegir la versió en català

La versió occitana d'aquest text ha estat amablement corregida per Patricia Delbosc

Lo territòri de la lenga secreta

Lo país de la lenga secreta

Florenci Salesas, escrivan catalan, venguèt passar qualques jorns dins mon país (Roergue) a la fin d'agost. Çò primièr, anèt veire un amic al ras de Perpinhan, pièi passèt pel Lengadòc, davant d'arribar aicí. V'aquí las impressions que m'a mandadas, tanlèu tornat a Sitgés (dins son crane occitan), e que vos liure amb son aimabla autorizacion. La polida fòtò es d'el tanben.

« Aqueste viatge dins lo tieu país m’a representat una experiéncia fòrça fòrta en fòrça senses. Cresi que lo melhor que pòdi far es ensajar d’explicar tot çò qu'a virat per lo mieu cap.

Quand visitas lo “sud de França” pertot legim que nos tròbem en Lengadòc. Languedoc, de qué vòl dire aquò ? I a quauques visitants que se demandan s’es pas benlèu la sola partida del mond que se sona segon la siá lenga primigènia ? Cresi que i a pas cap d’estat, cap de país conegut e dobti que i aja gaire comtats, regions, províncias, colonías, o çò que voldràs, que se sonen “Lenga d’Anglatèrra” o “Lenga d’Alemanha” (o seriá melhor dire “Lenga de Yes”, “Lenga de Ja”).

Repaus enmièg del camin

Ja lo primièr còp que i passèri amb los mieus parents, qu'ieu èri pichon, aviái demandat qué voliá dire “Languedoc” al mieu paire. El m’o expliquèt coma poguèt, paure òme : “Se sona aital perqué parlavan aicí, e parlan encara, una lenga desparièra al francés, la lenga d’òc.” Èra ja plan plan, aquò. Lenga d’òc, lo luòc ont es parlada una lenga que, per dire “sí”, se ditz “òc”. “Plan divertit ! deviái pensar ieu, mas perqué “òc” en plaça de “adieu”, “amor”, “solelh”, “luna”, “tèrra” o quauque autra causa coma “èstres umans” coma se sonan de tribús d’indians nòrd-americanas ?” demandavi ieu. Mas aquò èra ja tròp pel mieu paire… A partir d’aquel jorn, cada còp que soi tornat far transitar la miá persona per aquelas tèrras, ai jamai sentit qu'anavi en França mas dins aquel país que se ditz amb l’orgulh de la siá lenga. “Una polida manièra de mercejar la maire que t'ensenhèt a t'exprimir” ai totjorn pensat. Per desgràcia, soi arribat a la conclusion que, per èsser un país que s’apela coma la siá lenga, aquela lenga s’i trobava pas gaire...

Detalh de la catedrala de Rodès

Lo viatjon que faguèri per la manifestacion [Carcassona, 2009] m’a confirmat la sensacion. Me sarra l'idèa que una sensacion representa pas la totalitat de la realitat. Segur que i a de pòbles, vilas ont encara benlèu pòdi anar e la lenga d’òc nais de la tèrra coma l’èrba fresca e chaupada. Lo país es tròp grand, l’ai vist fòrça pauc, d’una manièra incompleta, desordenada. Ça que la poiriái pas traire cap de conclusion ni un expèrt...

Comencèri per montar veire un amic [escrivan tanben], pas luènh de Perpinhan e agèri l’oportunitat de conéisser lo sieu oncle, que parla un catalan extraordinari, una jòia en estat pur. Passèrem tanben la nuèch amb un ex-policièr, un òme savi, trist e cansat, amb un agach lucid sus la vida, una agach ironica e tendre a l'encòp, plen de compacion e umanitat. Lo sieu catalan èra fòrça mai deficient e plen de francimandismes. Passava francés quand sabiá pas quauque mot. M’importava pas. Los países an la realitat qu'an e los sieus parlants fan çò que pòdon. Se pòt pas sovent demandar mai. Ai agut fòrça astre.

Un detalh que m’a afectat fòrça negativament : trobèrem l’oncle qu’èra a caminar per las carrièras del pòble, acompanhat d’una madama. Nosautres, lo saludèrem dempuèi l’autò del mieu amic. Los dos òmes agèron una corta convèrsa en francés. L’oncle acceptèt de nos veire lo lendeman. E après totes nos donèrem conget.

Tomba de lo vilatge templièr de La cobertoriada

“As remarcat qu'avèm ajuda tota la convèrsa en francés ? me fa notar lo mieu amic. Se foguèsse estat sol, li auriái parlat en catalan, mas coma anava amb aquela madama que coneissi pas, l’ai pas volgut avergonhir. Sabèm pas qual es, sabèm pas de qué fa, es benlèu de París… O sabi pas.”

Leiçon apresa : la lenga qu'a Barcelona o a Girona emplegui per demandar, indiscriminadament, sens importar a la raça o al mestièr que fa la persona demandada, ont i a un luòc per crompar lo jornal, es aicí una lenga que pòt avergonhir, far demorar mal, a qual demòstra que la sap parlar. Un signe de normalitat, d'èsser un bon filh del país (quitament pas bon, mas normal, coma lo de quin autre país que siá !). De quitament cultura e rafinament (cresi que coma mai de lengas sabes, mai de possibilitats diversas a lo cap de pensar : sabèm ja qu'una lenga es pas solament de còdis mas tota una manièra de comprene lo mond, perspectivas desparièras per nos sarrar al nòstre entorn) es convertit en un signe de vergonha, d’estigmatizacion ! Es òrre ! Un autentic pecat ! Una immoralitat vertadièra ! Me resulta tan lag coma amagar sa maire a las visitas perque te fa vergonha que siá vièlha e qu'aja pas de sòus per se reparar las dents… Comprenguèri subitament que dintrar per demandar un jornal o un cocon en catalan (qu'es la lenga originala del territori !) dins aquel costat dels Pirenèus poiriá jamai èsser vist amb simpatia, mas coma un detalh de “marrida educacion”, que mai lèu incomoda. E justament dins la part del país ont i a lo mai de bandièras catalanas a volar al vent, als balcons, dins las botigas, pertot ! Aicí naut, a la Catalonha nòrd, la catalanitat visuala esclata d’una faiçon qu'a ieu personalament m’acaba en aclapant quitament : de bandièras, vestits regionals, souvenirs, tota mena de parafernalia patriotica regionalista t’atacan la vista pertot. Ara, çò qu'auriá de dintrar per las aurelhas, la causa principala del sens de la catalanitat, pica pas a la pòrta de cap de manièra. Dins lo sieu luòc, per l’orifici auditiu s’i introdusís lo francés, un francés omnipresent.

La catalanitat visuala de la Catalunha Nord

Lo francés a agit – es estat emplegat per agir : la lenga francesa en ela meteissa n'a pas cap de fauta – coma las tortugas americanas d’importacion, amb mai de muscles e mai resistentas, qu’an manjada l’èrba qu'alimentava las nativas autoctònas. Aquelas son vengudas magras e son mòrtas o an fugit dins de luòcs per poder viure tranquilas. O s’amagan jos las pèiras quand veson venir las estrangièras que se son fachas las madamas de l’indrèch e an impausats lors nòrmas e lor sistèma de vida. L’entorn ecologic que las tortugas localas, amb penas e trabalhs (generacions de tortugas, totas fòrça lentas !) avián bastit, aquelas fòrtas an decidit que valiá pas res pus. En question de pauc temps, aquelas joves insolentas e poderosas an avergonhidas las vièlhas nativas, que sòrton ara de l’ostal près de las parets.

Amb aquela leiçon apresa (e fòrça d’autras de mai agradivas, per astre) me donèri conget del mieu amic, montèri a la mieu autò e enfilèri lo mieu camin cap lo país que se sona coma la siá lenga. Qu’anèsse ont anèsse, que demandèsse çò que demandèsse, o fariái tot solament en francés : ieu soi pas degun aicí per venir a donar de leiçons als natius. Poiriái pas ni sauriái èsser tan prepotent. Ai fòrça defèctes mas cresi qu'aquel pas.

La relaxanta plana rossellonesa

Amb la veitura, a mesura que Catalonha desaparéis, Occitània pren fòrça. La plana del Rossilhon se va pauc a pauc encrespant. Sembla coma se lo païsatge, en sentir lo canvi, se montava lo còl de la camisa, en forma de tucs, per se protegir del vent que tota l’estona menaça de tirar la 2 cv en defòra de la rota.

Perdut per una pichona rota enmièg del pas res

La beutat que m’environa me calma. Los rius, los aures, l’èrba e las pèiras se presentan d’una forma doça, amb una armonia classica vertadièra, sens que res destaque. L’òbra de l’òme (sustot l’anciana, mas tanben la modèrna, amb una gràcia e un respècte mai bèl que çò que soi acostumat de veire) nuança lo territòri amb vinhas e autras culturas, amb pòbles, vilas, rotas e camins. Finala d’estiu, lo blat es ja segat. D’enòrmas cilindres de palha pausan, escampilhats pels camps, coma se foguèsson las pèças gigantas de qualque jòc de sustaula.

Los tucs de Roèrgue

Las muralhas de La Cobertoirada amb la bandièra templièra

Milhau. Una evidéncia : las gents mòstran una amabilitat, una dolçor extrèmas. Es totjorn estat aital en totas las autras visitas qu'ai fachas e sembla pas que la causa li calga cambiar. Quauqu'uns dels mieus amics angloparlants ironizan amb lo tèma e me dison totjorn qu'amb ieu totes se mòstran plan perque ieu parli francés amb naturalitat. Lor respondi totjorn qu'aquò’s lo sieu problèma, una lucha d’imperialismes caducats que me tanh pas.

Plaça porchada a Milhau

A ieu m’interèssa un autre tipe de decadéncia que considèri fòrça mai reala. Lo mieu internacionalisme es fòrça desparièr al sieu. Coma catalan ai una vision del mond parallèl. Eles, quand viatjan, agachan la bandièra del luòc ont van. Ieu agachi las gents que i a dejós. Vau pas en Itàlia, en França, al Reialme-Unit, mas en Bretanha, al Piemont, en país de Galas… totjorn amb un gredon e una libreta per cambiar aqueles noms contra de nòus, se los tròbi al luòc que visitarai.

N’i a que s’acontentan amb las frontièras artificialas qu'an establidas los estats coma vertats absolutas indissolublas. O compreni se te fa guitèra pensar. Mas s'as lo cervèl acostumat a te pausar de questions tot aquò resulta fòrça insufisent, pas exacte, frustrant. Quitament las autras frontièras, las qu'ieu tròbi mai justas, o son d’artificialas ! Avèm d’admetre qu'o podèm pas saber res malgrat que la realitat cambia constantament. Nos caldriá èsser mai umiles e admetre que sabèm pas res. Los estats an gastat fòrça sòus e esfòrces a desinformar las gents sus lor istòria, lor identitat autentica. E aital los parents veson d’un missant uèch lors filhs quand assajan de dire la vertat : “Pòdes pas saber mai que los libres, tu qu'a pena sabes legir !” Te creiràn pas jamai quand lor diràs qu'aqueles libres son estats escriches per las tortugas estrangièras. En mai d’aquò, lo ganhant serà totjorn fòrça mai atractiu per la màger part de las gents... A ieu, aquela màger part de las gents, de còps, me fa sentir tendre, d’autres me fa pena e mai d’un còp me fa ràbia. Mas m’agrada fòrça la minoritat qu'aimi. Sèm pas melhors que los autres, de segur. Quauqu'uns de nosautres sèm quitament un pauc marridas personas, mas nos avisam de çò que se passa, parlam lo meteis lengatge. Nos cal pas gastar tròp de saliva per convéncer l’autre de cèrtas vertats fondamentalas.

Plaça porchada a Milhau

La nòstra pena e la nòstra jòia son la meteissa... Es universal : l’indian del Perú qu’es dins la capitala e qu’es trufat per lo rèsta quand dubrís la boca e daissa anar los primièrs mots en quitchua ; lo vièlh pagés frisian avergonhit per lo sieu filh perque degalha la lenga de Goethe cada còp que parla ; lo parlant d’una lenga chinesa minoritària convencut que çò que li sòrt dels pòts es un “dialècte” corromput, que li caldrà parlar mandarin als filhs se vòl que sián quicòm lo jorn de deman ; lo torista que protèsta pels afichas de las botigas en catalan, perque el es vengut per prene lo solelh en Espanha e qu’en Espanha li caldriá parlar espanhòl, unicament, entièrament, cartesianament… Las variantas, las situacions, las colors, las literaturas e las pas-literaturas seràn multi-sonoras, prendràn de formas mai variadas, coma variadas son las caras dels monstres inventats pels empèris.

E ieu, ailà, al mitan de Milhau, a practicar lo mieu francés... Lo francés. Lo parlan los vièlhs e los mainats. Lo parlan los chineses e los negres. Las femnas, los òmes. Totes los adolescents fan coma los ases en francés. Lo cambrièr que te servís aimablament lo cafè. L’arab que te demanda l’ora. Las encargadas del musèu de la vila, que s’esforçaràn quitament de parlar coma se foguèsson de París. Lo policia. Lo lairon. Lo mètge. L’assassin...

Roïnas de tombas e muralhas

L’occitan ? Lo parli ieu a votz bassa. Los libres que pòrti amb ieu (Lafont, Bodon, Aubanèl, Miramont, que pòrti de l’ostal ; Calelhon, encara mai Bodon e d'autras que fa encara pauc que sèm estats presentats). Lo parlan las insufisentas placas bilingas. Lo parlan tanben, mas, las pèiras, las parets, lo païsatge amb sas montanhas. L’occitan lo parla l’amic de Perpinhan. L’occitan lo parlas tu. L’occitan lo parlava tanben aquel botiguièr timid que crompèri aquelas camisetas de Macarèl. Sabes pas tanben qual lo parlava ? Èri ieu a Milhau a esperar que me portèsson lo dinnar, dins un restaurant marroquin que i a al mitan d’una carrièra estrecha fòrça polida, que ne soveni pas lo nom. Legissiái las poesias de Calelhon, una de las novetats. Per darrièra, me sarra una femna vièlha. Deviá aver 75 ans o quicòm coma aquò. Èra benlèu mai jove, mas s’èra estrossejada la cara amb l’alcòl. Anava vestida amb una rauba ridicula, coma una adolescenta dels ans ochanta. Los pèls brutes, las dents negras. Los uèlhs coma d’aiga, l’alen que pudiá lo vin. Se sarra e me ditz :

Vista qu’aviá des de la taula del pichon restaurant ont se me serret la vièlha

“Pouvez-vous me donner trente centimes, s’il vous plaît ?” Trenta centimes ! Perqué justament trenta centimes ? Abans qu'ieu pòsca reaccionar, s’aboca sul libre, de sòrta que lo sieu cap pòrta literalament sus la miá espatla, coma s'ela foguèssa la grua e ieu la bastissa. “Qu’est-ce que vous lisez ?” E ieu li respondi qu’es una poèta occitana, que ieu vòli parlar occitan. E ela reacciona quand reconéis benlèu quauques mots : “Oh, le patois ! Pòdi pas mai parlar patois amb degús ! Lo patois se lo manjan los lombrisses. Las gents d’ara parlan solament francés. Degús se soven de res. Mas es normal, es aital la vida...” Li balhèri un bilhet de 5 euròs. Espèri que s’es poguda emborrachar amb de vin un pauc mai bon uèi.

Un bocin insignificant del polidissim circ de muntanhas que enrodan Milhau

Las botigas de libres ? Ja t’ai parlat de la trista experiéncia a la Maison du livre a Rodés. A Milhau, trobèri un polit establiment ont crompèri los que te diguèri a la seccion que invariablament se tròba jos l’umiliant nom de “literatura regionala”, perque demòra pas cap de dobte que parlam d’un produch de segonda categoria. Cal marcar las diferéncias amb çò qu'es important de vertat…

Rodés. Meravelhosa vila, meravelhosa catedrala, meravelhoses gents. L’amabilitat, la doç sabor de Milhau es perlongada... L’occitan sembla desaparegut. Lo mieu còr contunha de se fendre. M’avergonhissi de mon manca de fòrça, de plorar tant aisidament. Cossí o suspòrtas tu ? Cossí tos amics, los que luchan amb tu o suspòrtan ? “Je m’accuse…”

La magnífica catedrala de Rodès per dedins e per defòra. Es brica pas mal per una vila amb tantes d’estatjants coma Sitges!

Comenci de legir lo libre de Bodon que te diguèri [Lo libre dels grands jirns]. Dises qu'es estranh e, pel pauc que vegèri a l’Ostal Bodon, òc qu'o sembla qu'arribarà un moment que s’i tornarà. Per ara, mas, es un tèxt polidissim e tristissim ont un òme que li an donat tres meses de vida se lamenta de la desaparicion de la siá lenga. Cada fuèlha es un grand poèma en prosa ! Vertat es que fòrça literatura occitana qu’ai legit es un plang sus aquel tèma. Mas qué s’i pòt far ? E sustot, quin plang tan dolorós ! Quitament dins un cafè de Rodés una cambrièra se sarrèt de ieu e me demandèt se m'arribava quicòm. “Pas res, lo libre que legissi parla de causas que fan plorar” li respondèri amb tota la sinceritat del mond.

L’ostal de Joan Bodon, de lo qual lo metèis escrivan descrivis la siá istòria en aquesta dintrada

Rodés encara. Las carrièras son estadas panadas pel francés, una lenga que tanben totjorn ai aimat. Me fa pena que siá una arma tarribla aicí. Quina fòrça mai devastatritz a agut ! Es coma una princessa bèla e jove qu'an impausada coma cara publica, coma ambassadora culturala. Ela sap pas res. Es solament un instrument perfièch per provocar la somission. Tan perfièch que los sometuts protestaràn contra aqueles que lor diràn la vertat de los que perdèron.

Las restas oficialas d’occitan que encara resquilhan per los murs de Milhau

Camini e camini e ai un nós al còl. Gaireben pòdi pas respirar. La frustracion enòrma de me sentir pichon per comunicar tot çò que lo mond pèrd amb aquel afar es insuportabla. Soi tornat a l'ostal amb lo còrs fòrça cansat e lo còr fòrça mogut. Dins aqueles moments sentissi una pena encara mai bèla que la qu'aviái quand venguèri. Soi anat a Occitània e Occitània m’a afectat. Es aital, lo territòri de la lenga secreta. » (Agost de 2010)

Un solombrós cementiri de Citroën 2cv, enmièg del campestre, pas brica luènh de Narbona